Pirot – Naš grad

Pirot je gradsko naselje u opštini Pirot u Pirotskom okrugu. Prema popisu iz 2011. godine bilo je 57922 stanovnika na teritoriji opštine, dok je u samom naselju Pirot bilo 38432 stanovnika.

Piroćanci pomažu izgradnju pozorišta u Vranju

Opština Pirot uplatila je na namenski žiro račun 100 000 dinara za obnovu vranjskog teatra Bora Stanković u Vranju.Zaključno sa današnjim danom na račun za obnovu 119 preduzeća i ustanova, kao i veliki broj fizičkih lica uplatio je  20.691.305 dinara.

Zgrada pozorišta Bora Stanković u Vranju, stara 120 godina, stradala je od plamena požara podmetnutog u susednoj diskoteci Paladium 2.jula ove godine.

Pirotski kačkavalj

Pored ćilima simbol i obeležje grada na Nišavi je i kačkavalj, proizvod čiju su veštinu izrade stanovnici visockih sela naučili od Crnovunaca, odnosno Karakačana, koji su izmedu 17. i 19. veka živeli na Staroj planini. Za ova stočarska plemena pretpostavlja se da vode poreklo od Grka ili Cincara. Vremenom oni su se odselili ili similarizovali sa lokalnim stanovništvom.

Pirotski kačkavalj

U početku je kačkavalj izrađivan isključivo od ovčijeg mleka da bi se tek kasnije pravio i od kravljeg mleka ili mešanog (takozvani mešanac). Najstariji pisani podaci o izradi kačkavalja na Staroj planini datiraju s početka 18. veka. Pirotski kačkavalj poznat je širom sveta zbog svoje specifične arome koja nastaje zahvaljujući bogatim pašnjacima.

Na 40.000 hektara staroplaninskih pašnjaka, koji se prostiru na nadmorskoj visini od 1.300 do 2.169 metara, pedesetih godina prošloga veka napasano je preko 100.000 ovaca, a danas, medutim, ih ima manje od 50.000. I u ovome treba tražiti uzrok gubitka kačkavalja kao robne marke. Propali su svi pokušaji zaštite proizvoda, tokom devedesetih godina 20. veka, kao i pompezno najavljivane renesanse pirotskog kačkavalja.

Možda će neko novo vreme vratiti gradu na Nišavi njegov simbol.

Pirotski ćilim

Tokom vekova, najvažnija zanatsko industrijska grana Pirota bila je ćilimarstvo. To je originalna tkačka delatnost ponikla u ovom gradu i obeležje je siromašnog dela ženskog stanovništva. Bitan preduslov za razvoj ćilimarstva je razvoj stočarstva kao privredne grane, zatim dovoljna količina vune kao sirovine i grad kao trgovački centar. Ti preduslovi omogućili su da proces proizvodnje pirotskog ćilimarstva od sveg početka bude zaokružen: ovde je gajen kvalitetan soj ovaca (na Staroj Planini), tu je prerađivana i bojena vuna, tehnika tkanja je bila usavršena, kao i osoben razboj i razvijena trgovina.

Pirotsko ćilimarstvo prošlo je kroz nekoliko faza razvoja: Prva je doba njegovog formiranja u XVI veku, kada se radilo isključivo za domaće potrebe. Izrađivale su se jednostavne i neobojene prostirke: crge i šarenice. Druga faza obuhvata XVII i XVIII vek. U ovom periodu ćilimarstvo je znatno usavršeno i tkalo se na vertikalnom razboju, poznatom kao “pirotski razboj”. U trećoj fazi, XIX vek, pirotski ćilim je dostigao najviše tehničke i estetske vrednosti, pravim bogatstvom ornamenata, boja i motiva. Tako visok stepen ćilimarske proizvodnje u narednoj četvrtoj fazi značilo je potpuno ovladanu tehniku proizvodnje, visoko kvalitetnu izradu, savršenu kompoziciju ćilima i četiri jasno izdifirincirana dela: ćenar spoljni, ploča, ćenar unutrašnji i polje. Po nazivu šara u polju naziv je i celog ćilima. Sve do kraja XIX veka ćilimi su bojeni prirodnim (biljnim) bojama a potom veštačkim (industrijskim) jer su pružale više nijanse jedne boje.

Na pirotskom ćilimu preovla|uje crvena boja u više nijansi – od svetlo-crvene do boje trule višnje. Spravljena je od krmeza i korišćena je za tkanje polja. Često je zastupljena plava boja, koja se dobija od prirodnog indiga sa malo žute boje. Zelena boja na pirotskom ćilimu tako|e je zastupljena u kombinaciji sa drugim nijansama a od sredine XIX veka u upotrebi je bela (do tada je korišćena lukova – drap boja). Boje na pirotskom ćilimu imaju prvenstveno teritorijalno-etničke odlike. Smirene su i tople, nekad prigušeno tamne, nekad kontrastne, ali uvek u okviru skladne kompozicije.

Ornamentika na pirotskom ćilimu je uvek geometrijska (stilizovana ptica, cvet, gugutka ili predmet iz neposredne okoline tkalja). Uzor su im (bez obzira na uticaje drugih sredina i kultura) bili predmeti kojima su okružene, a kasnije su pravile i kombinacije od uzoraka donetih sa putovanja (romb, stilizovani mihrab, sofre, amajlike, nemačke kutije, bombe, kuveri, kašmir…). Najčešće korišćeni figuralni elementi bili su: gušter, plamen, tiče, škorpion, jelenak, gugutke… a vegetabilni motivi: razgranato drvo, đulovi u više varijanti, kubetija, narovi, venci (presek cvetova upletenih u venac), cvet (milovanka, karanfil, svekrvin jezik, lala, ruža metlice). Šare kod starih ćilima su sitnije i skladnije raspoređene a na novijim primercima šare su krupnije, katkad i neuspele stilizacije.

Krajem XIX veka pojavili su se prvi trgovci koji su prodajom ćilima želeli da ostvare dobit. Među najstarije trgovce ubraja se Toma Petrović koji je osnovao “Pirotsko trgovačko ćilimarsko udruženje” 1894. godine. Početkom XX veka osnovano je i preduzeće “Pirotski ćilim – domaća industrija braće Garotić firme Džadžić – Hristić – Beraha”. Stizali su i pozivi za međunarodne izložbe i sajmove. Prvi put je pirotski ćilim izložen u Beču 1886. godine na Svetskoj izložbi, kada je izazvao čuđenje – kako to da je šara ista i sa lica i naličja. Samo od 1904. do 1940. godine, pirotski ćilim je izlagan na 26 sajmova od Turkoana, Londona, Barselone, Amsterdama, Napulja do Milana Pariza i Berlina. Za kvalitet proizvoda i svoju originalnost, pirotski ćilim je dobio veliki broj priznanja ali i zlatnih, srebrnih i bronzanih medalja.

Pirotski ćilim je kao skupoceni poklon često darivan. Korišćen je u privatnim i državnim kontaktina, s predstavnicima vlasti, zatim kao nagrada, kao poklon i konačno kao deo devojačke spreme. Jer ćilim ne mora ni da se prostire na pod, ni da se stavi na krevet, iznad kreveta, ni na prozor kao draper, na sto kao stolnjak ili tišlajfer. Dovoljno je da se čuva u devojačkom sanduku, da se čuva kao amajlija kuće. Tako je ćilim kao prava retkost dospeo do mnogih manastira širom Srbije, u Bugarskoj (Rilski manastir), Grčkoj (Hilandar), na dvoru Obrenovića i Karađorđevića kada su tkalje po specijalnoj porudžbini tkale određene veličine (batale, dobatale ili po meri). Za potrebe gradskog stanovništva rađeni su “šestaci”, “smetenici”, “jan”, “sidžade”, “merka”, staze, šustikle, jastučnice, zavese i ukrasni ćilimi.

Krajem XX veka proizvodnja pirotskog ćilima je znatno opala kao i prodaja iz više razloga. Tkanje ćilima je teško, mukotrpno i dugo. Zato je ćilim uvek bio skup proizvod. Nasuprot tome, rad ćilimarki uvek je bio jeftin i nikad adekvatno nagra|en. U ekonomskoj politici tradicionalni zanati nisu imali svoje mesto.

Od juna 2003. godine pirotski ćilim kao proizvod zaštićen je od strane Zavoda za intelektualnu svojinu a na osnovu Zakona o geografskim oznakama porekla.

Autor teksta
Radmila Vlatković,
istoričar umetnosti, kustos Muzeja Ponišavlja

Stara planina – Park prirode

 Stara planina prostire se svojim južnim padinama u severoistocnom delu opštine Pirot, a ujedno . predstavlja prirodnu i administrativnu granicu prema susednoj Bugarskoj (granica se pruža planinskim bilom). Na teritoriji opštine Pirot nalazi se najviši vrh Stare planine – vrh Midžor sa 2170 m nadmorske visine, cime ovu planinu svrstava medu najviše u Srbiji i na Balkanu.

Stara planina

Na Staru planinu može se stici iz više razlicitih pravaca, ali je najpristupacniji prilaz iz pravca Pirota, a ujedno je jedan od najatraktivnijih. S toga je Stara planina pravi izazov za planinare i ljubitelje prirode i druge zainteresovane putnike namernike i putnike koji vole odmor u domacoj radinosti:

Midžor (2170m) – vrh je pristupacan iz pravca sela Topli Do, odakle se stiže pešackom stazom preko Dugog bila. Prilaz sa bugarske strane na Midžor je skoro nemoguc, tako da je osvajanje Stare planine i njenog najveceg vrha najbolje i najatraktivnije sa pirotske strane. i to iz pravca Toplog dola preko Babinog zuba, drugi pravac preko zavojskog jezera na Topli do preko Babinog zuba i treci pravac preko gornjeg visoka i sela Dojkinci kojim se ide preko Mramora (1759 m) i Pilja (1467m) na Topli do i preko Babinog zuba može se stici do Midžora markiranim planinarskim stazama . Lokalitet predstavljen slivom Toplodolske reke, od njenog ušca u Visocicu do Dugog bila i Midžora, smatra se jednim od najvecih muzejom prirodnih skulptura u pešcaru, a najlepši prizor se pruža u toku zime kada se crvenilo stena ukombinuje sa belilom snegom prekrivene okoline.;

Babin zub – (1710-1758m) – vrh koji se nalazi na teritoriji opštine Knjaževac, ali se ukljucuje u turisticku ponudu i pirotske opštine (kao komplementarna vrednost). Nalazi se na 1,2km jugozapadno od Midžora i izrazito dominira okolinom jer je gotovo u potpunosti bez vegetacije.

Vražija glava (1934m) – prostire se jugoistocno od Midžora, na glavnom planinsko bilu. Pristup ovom vrhu moguc je iz pravca sela Dojkinci, ali se pri tom mora savladati veliki uspon. Odmah ispod vrha nalazi se strogi prirodni rezervat „Vražija Glava“ Kopren (1963m) – vrh u cijem se podnožiju nalazi strogi prirodni rezervat „Kopren“, (postoje markirane planinarske staze)

Tri cuke (1933 m) – vrh koji se nalazi jugoistocno od vrha Midžor i delom predstavlja strogi prirodni rezervat „Tri cuke

Bratkova strana – vrh (1943 m) strogi prirodni rezervat . Postoji markirana planinarska staza.

Krvave bare – vrh ( 1810 m). Postoji markirana planinarska staza.

Uredbom iz 1997. g. Stara planina je stavljena pod zaštitu i proglašena je za park prirode. Kao takva svrstana je u prvu kategoriju zaštite. Celo ovo podrucje karakteriše veliki broj biljnih i životinjskih vrsta, a posebno onih koje su endemicne pa zato i cine ovo podrucje specificnim i interesantnim sa svih aspekata a posebno sa aspekta turizma. Karakteristicne endemicn biljne vrste su:žbunasta jova, planinaska sasa, gorocvet, šumski ljiljan, patuljasta perunika, rosulja, runolist, lincura, beli lokvanj, Pancicev pelen, tu raste i najmanji bor u Evropi, bor krivulj, smrca, hrast lužnjak u ataru sela Sopot, crni bor u ataru sela Rsovci i druge vrste medu kojima su 40 biljnih vrsta prirodne retkosti. Što se životinjskog sveta tice, tu se mogu sresti sledece ptice: veliki tetreb, koga još ima samo na Tari, patuljasti orao, suri orao, droplja, sova i dr. U ovom delu ima preko 200 vrsta ptica, a od toga 92 se vode kao prirodna retkost. Od drugih životinjskih vrsta, tu su prisutni medved, srne, divlje svinje, jelen lopatar, vidre, divokoza, slepo kuce, kuna zlatica,divlja macka, jazavac, vuk, lisica, puh lešnikar, snežna voluharica (relikt), veverica i dr. Na podrucju Stare planine “Arbinje” je pod zaštitom od 1985. g. pod nazivom “Smrca”, lokalitet “Tri cuke”, stanište bora krivulja, lokalitet “Bratkova strana” stanište smrce, kleke, borovnice i tetreba, lokalitet “Vražja glava” stanište bukve i javora, lokalitet “Kopren” stanište biljke rosulje.

Vodopadi

     Neke od prirodnih atrakcija kao što su vodopadi zavreduju pažnje tako da za iskusne planinare i ljubitelje prirode predstavljaju posebnu atrakciju koju vredi obici uz pomoc planinarskog društva “Vidlic” iz Pirota.Neki od tih vodopada su:

Vodopad Tupavica kod sela Dojkincu, visine oko 15 m

Kurtulski skok – vodopad, visine 27 m

Cunguljski skok – vodopad, visine 42 m

Piljski vodopad, visine 64 m u kaskadama

Vodopad na Staroj planini

Etnografske vrednosti

     Izuzetno veliko bogatstvo materijalne i duhovne kulture cine ovaj kraj neiscrpnim i nedovoljno iskorišcenom mogucnošcu za svestrano širenje turisticke ponude uz kombinovanje sa drugim elementima. Karakteristicni etno motivi sa ovog podrucja su karakteristicna narodna nošnja za ovaj kraj, nadaleko poznati pirotski cilim koji se po nacinu tkanja i po šarama sasvim razlikuje od persijskog cilimarstva, šare na pirotskom cilimu su zasigurno autohtone. Pirotski cilim osvaja svojom lepotom, ornamentikom i bojom. Kao skupocen poklon poklanjan je samo u retkim prilikama. U grupu etnografskih vrednosti spadaju i pirotski opanak, grncarski predmeti, kožarski i vezeni proizvodi, odnosno rukotvorine sa ovog podrucja. U tu grupu spadaju i karakteristicna jela sa ovog podrucja sa svim svojim specificnostima i odlikama medu kojima se zasigurno istice nadaleko poznati pirotski kackavalj koji je na mnogim sajmovima dobijao prve nagrade. Pored bogatstva materijalne kulture sa ovog podrucja karakteristicno je i bogatstvo duhovne kulture koja se ogleda kroz muziku, govor, folklor i obicaje vezane za ovaj kraj.

     Ove etnografske turisticke vrednosti upotpunjuju i umetnicki motivi vezani za ovaj kraj kao što su arhitektonski objekti, slike, freske, ikone, mozaici, slikarska i vajarska dela poznatih majstora kao i spomenici iz razlicitih vremenskih perioda.

Grad Pirot

Pirot nekada

Pirotski kraj leži između dva velika grada međaša, Niša i Sofije, antičkih Naissus i Serdica, koji su u dugim razdobljima praistorije i istorije ovoga kraja u mnogome određivali okvire njegovog razvoja. Oblasti oko današ njeg Pirota predstavljaju veoma značajnu kariku za poznavawe starih naroda koji su živeli u centralnim oblastima Balkana stoga, jer se nalaze na sredokraći, u graničnoj zoni dveju jezičkih sfera, latinske na zapadu i grčke na istoku, na terenu na kome su se sukobljavali i mešali uticaji dvaju moćnih balkanskih naroda, tračkih i ilirskih, na veoma prometnoj saobraćajnici koja povezuje Evropu sa Azijom. Istraživanjima raznih naunih disciplina pruža se vrlo mnogo pogodnosti za upoznavanje različitih uticaja života različitih naroda u uslovima koegzistencije i simbioze, naroda koji su žilavo održali svoju tradiciju, bilo da je u pitanju jezik, onomastika ili toponomastika, materijalna ili duhovna kultura.

U viševekovnoj istoriji, od propasti Rimskog carstva i dolaska Slovena na Balkan, u prošlosti pirotskog kraja razlikovali su se periodi vizantijske, bugarske, srpske i turske uprave, pod kojom je Pirot ostao sve do kraja 1877. godine, sa izuzetkom ratne 1689/1690. kada su ga privremeno zauzeli Austrijanci.
U novijoj istoriji Pirota, njegov društveni život i političke prilike stajale su u tesnoj vezi sa događajima i politikom oslobođene Srbije 1804. godine. Do konačnog oslobođenja od Turaka pirotsko stanovništvo održavalo je višestruke odnose sa Srbijom, i njegova prošlost u XIX veku odvijala se pod znatnim posrednim ili direktnim uticajima iz oslobođene Srbije. Piroćanci su uz pomoć Srbije pokušali da se oslobode Turske uprave u čuvenoj Pirotskoj buni 1836. i antifeudalnom narodnom ustanku 1841. godine. Oslobođenje Pirota i okoline od Turske uprave 28. decembra 1877. i ulazak u sastav Kneževine Srbije, kao njene etničke i nacionalne teritorije, odredilo je Pirotu nove puteve razvitka i od tada kroz poslednje decenije XIX i kasnije u XX veku, istorija Pirota i pirotskog kraja uklapa se u opšti tok istorije srpskog naroda i deli njegovu istorijsku sudbinu.
Ponišavljem je vodio važan vojnički i trgovački put iz Evrope u Konstantinopolj i prednju Aziju, a duž njene trase nastala su prva organizovana naselja, čija imena donose antički itinerari, spiskovi putnih stanica. Na jednom od itinerarija Pirot je označen imenom Turres. Većina pisaca, koji su do sada u svojim delima proučavali Pirot, smatra da se današnji grad nalazi na mestu stare rimske stanice Turres, na putu od Niša i Remesijane ka Sofiji.
Pirot se u IV veku naglo razvija i postaje utvrđeno strategijsko mesto, a grčki i rimski trgovci sve češće svraćaju i naseljavaju se u Turresu. Za vreme Konstantina, naročito posle Milanskog edikta 313. godine, hrišćanstvo prodire u unutrašnju Dakiju, a u drugoj polovini IV veka ustanovljena je episkopska stolica u Remesijani (Beloj Palanci), sa episkopom Niketom. On je bi o apostol, misi onar, propovednik, episkop od 336. i pesnik duhovnih pesama. Mnogi hrišćanski teolozi smatraju da je Niketa Remesijanski autor i tvorac najlepše duhovne poeme na hri{šćanskim prostorima, Te Deum laudamus – Tebe Boga hvalim. Niketa je sa uspehom širio hrišćanstvo među tračkim plemenima, Tribalima i Besima, te je veliki broj isposnika podigao male kapele u Ponišavlju, naročito oko današnjeg manastira Sv. Đorđa u Temskoj, a u Pirotu je za potrebe lokalnog stanovništva podignuta jedna crkva na Sarlahu.
Od kraja III veka do prvih decenija VII veka, Ponišavlje u celosti postaje deo novoformirane provincije Sredozemne Dakije sa susednim većim gradskim centrima: Naisom, Remesijanom i Sardikom. Novijim arheološkim radovima u neposrednoj blizini Pirotskog grada, na južnim padinama Sarlaha, otkriven je jugozapadni deo antičkog i ranovizantijskog jakog utvrđenja, koji, sa otkrivenim pokretnim arheološkim materijalom, pruža mogućnosti za dosta pouzdanu ubika ciju Prokofijevog gradića Kvimedave.
U drugoj polovini XII veka srpska država počinje borbu za Pomoravlje. Srbi se godine 1172. pominju u oblasti oko Ćuprije, a svakako da je najteže bilo osvojiti Carigradski drum. U savezu sa Ugarskom, Stefanu Nemanji je to delimično pošlo za rukom u borbama 1182-1183, kada je udružena srpsko ugarska vojska osvojila oblast Niša, Pirota i prodrla do Sofije. Ugarski odre di su se tada povukli, a Srbija je sama nastavila ratne operacije, kada je pirotski kraj ušao u sastav Srbije. Nemanja je prošao sa Fridrihom Barbarosom kroz Pirot ispraćajući ga u krstaški pohod Carigradskim drumom. Piroćanci su tada, smatra Kosta Kostić, oduševljeno dočekali Stefana Nemanju i nemačkog cara, darujući ga pirotskim ćilimom.
Za vreme Milutinove vladavine (1281-1321) Pirot je konačno ušao u sastav Srpske države. Za prvu polovinu XIV veka za pirotski kraj vezuje s e ime čuvenog hajdučkog starešine Momčila. Predanje je kasnije vezalo pirotski grad za vojvodu Momčila. Cela Nišavska dolina, računajući tu i predele oko Jerme i Ginske pripadala je Dušanovoj državi. U državi Dušanovog oca, kralja Stefana Dečanskog, bili su i gradovi Dupnica, Ihtiman i Samokov. Srbija je posle Maričke bitke 1371. godine ušla u period preustrojstva feudalnih snaga. Deo vlastele posle Maričkog poraza bio je prinuđen da prihvati tursko vazalstvo (Mrnjavčević i i Dragaši), dok se Lazar Hrebeljanović izdvaja kao knez najmoćnije vlaste le proširivši znatno svoju oblast na račun susednih feudalaca. Zavladao je čitavim Pomoravljem, držao je Niš i deo istočne Srbije. U ovom periodu Pirot je vrlo značajno strategijsko mesto u državi knez a Lazara.
Prve vesti o Pirotu pod turskom vlašću nalazimo u opisima putovanja raznih putopisaca poslanstava sa zapada, koja su većinom putovala starim Carigradskim drumom, turskom sultanu. To su bili uglavnom mađarski i nemački poslanici.
Pirot je za vreme turske vladavine bio važno saobraćajno mesto na Carigradskom drumu, a po potrebi i vojna postaja i konačište ili sabiralište turske vojske. Vojni menzili su imali prostrane ambare u kojima su čuvane prikupljene namirnice, koje su za tursku vojsku obezbeđivane prinudnim otkupom po okolnim pirotskim selima od raje koja je bila obavezna da pomaže tursku vojsku u izvanrednim ratnim prilikama.
U drugoj polovini XVII veka 1761. godine osnovana je Nišavska, odnosno Pirotska eparhija, sa sedištem u Pirotu kao zasebna celina u sastavu Sofijske mitropolije. Od 1761. godine, kada je odvojena, postala j e arhiepiskopska stolica i imala svoje arhiepiskope sve do 1815. godine, kada je sjedinjena sa ratom opustošenom Niškom eparhijom. Metosi u Pirotu i manastiri u okolini ukazuju na post ojawe srpske kulture i pismenosti. Bili su rasadnici prosvete i sedišta okupljanja srpskog naroda pod Turcima. U Pirotu i okolini postojalo je dosta metoha, od kojih su svakako najznačajniji metosi carskih lavri – Hilandarski, Studenički i Dečanski, kao i metosi Sukovskog i Rilskog manastira. Prema raspoloživim podacima oni su bili učesnici svih pokreta naroda ovog kraja u borbi za nacionalno oslobođenje u XIX veku.
Glavna obeležja starog Pirota i života njegovih stanovnika do kraja turske vladavine odražavali su u svemu ukrštanje i prožimanje sta robalkanske sa tursko orijentalnom civilizacijom. Izgled stare pirotske čaršije, varoške mahale, t urski orijentalni tipovi kuća, stare balkanske i orijentalne vrste zanata, način trgovanja i ponude robe i putnika, i celokupna materijalna i društvena kultura i mentalitet građana, sve je to davalo Pirotu izgled tursko orijentalne varoši još dugo godina po odlasku Turaka, sve do početka 20. veka.
Po oslobođenju Pirot dobija Pozorišnu družinu 1889. godine, pevačko društvo ” Momčilo” 1888. godine, a Pirotska čitaonica, koja je osnovana 70 ih godina XIX veka, nastavlja svoj rad. Pirot je dobio javnu biblioteku. Ukazom kralja Petra 27.1.1909. godine, koja je ostvarila evidentan kulturni doprinos širenju knjige među građanima Pirota. Osnovane su pored osnovne i srednje škole, najpre Trgovačko zanatlijska, a zatim Gimnazija, a time je rastao i broj pismenih ljudi. U takvim uslovima počinju i prvi koraci štampe i novinarstva u Pirotu, a uporedo sa njim razvijalo se i štamparstvo. Prva štamparija osnovana je 1894. godine.
U ratovima 1912-1918. godine, pirotski kraj bio je poprište sjajnih bitaka na Tumbi, kod Sv. Nikole, a svoju nacionalnu opredeljenost narod ovog kraja ispoljio je u herojskoj borbi Moravske divizije II poziva i Trećem legendarnom pešadijskom puku prvog, drugog i trećeg poziva, koji je zbog brzine i borbenih dejstava dobio naziv ” leteći” i ” gvozdeni” puk. Piroćanci su pokazali izuzetan primer rodoljublja, hrabrosti i snažne volje vojnika i njihovih starešina u borbi protiv zavojevača, a za slobodnu i ujedinjenu Otadžbinu. Oni su ostali večita uspome na svim pokolenjima na jedno herojsko doba u koje je narod pirotskog kraja utkao, i svoju sudbinu, i svoju slobodu na najhrabriji i najčestitiji način.

Prof. dr Borislava Lilić